Ο στρατός του Μαχνό χτυπά τη Ρώσικη τηλεόραση
Καμιά φορά όταν εκπληρώνεται ένα όνειρο, μπορεί να προκύψει το ακριβώς αντίθετο απ’ότι ονειρεύεσαι. Το καλοκαίρι του 2007 προβλήθηκε στη Ρώσικη τηλεόραση μια τηλεοπτική σειρά για το Μαχνό και τη Μαχνοβτσίνα. Το δημοφιλές ελευθεριακό αγροτικό κίνημα της Ουκρανίας που δραστηριοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Ρώσικης Επανάστασης, το 1917-1921, και αντιστάθηκε στη μοναρχική Λευκή Φρουρά, Ουκρανούς εθνικιστές και Μπολσεβίκους.
Οι παραγωγοί της σειράς, πρωτίστως μέσω των τηλεοπτικών διαφημίσεων, υποσχέθηκαν ότι πρόκειται για “την πρώτη ειλικρινή ταινία για το Μαχνό”, η οποία αποτίει φόρο τιμής σ’εκείνον που είχε συκοφαντηθεί όσο κανείς από την ΕΣΣΔ, αλλά δεν ξεχάστηκε ποτέ από τους ανθρώπους.
Η σειρά “Οι εννέα ζωές του Νέστορα Μαχνό” είναι ίσως η μακροσκελέστερη βιογραφία αναρχικού που έπαιξε ποτέ στην οθόνη – δώδεκα επεισόδια.
Γυρίστηκε στην Ουκρανία το 2005 αλλά για κάποιο λόγο προβλήθηκε μόνο από το Kανάλι-1 (κρατικό κανάλι της Ρωσίας) το καλοκαίρι του 2007. Πριν την τηλεοπτική της προβολή, η σειρά κυκλοφόρησε σε πειρατικά DVD που έγιναν ανάρπαστα.
Επίσης εκδόθηκε το δίτομο σενάριο της σειράς λίγο πριν την τηλεοπτική προβολή και την κυκλοφορία του “νόμιμου” DVD.
Όταν τελικά βγήκε στον αέρα τον Ιούλιο του 2007, η σειρά είχε φροντίσει να τραβήξει την προσοχή ενός μεγάλου τηλεοπτικού κοινού. Κι αυτό δεν αποτελούσε έκπληξη, λόγω της εντατικής διαφήμισης και κυρίως του γεγονότος ότι ήταν πραγματικά η πρώτη ταινία αφιερωμένη στο Μαχνό, ο οποίος είχε παρουσιαστεί σαν παλιάνθρωπος στο περιθώριο κάποιων σοβιετικών ταινιών.
Η Ρώσικη τηλεόραση δεν είναι φτωχή σε τηλεοπτικά σήριαλ (στην πραγματικότητα είναι η ίδια ένα μακρύ κι εμετικό σήριαλ) αλλά κανένα δεν έτυχε παρόμοιου ενδιαφέροντος και δεν έχει συζητηθεί τόσο.
Οι σαπουνόπερες σπάνια είναι ποιοτικές, όπως θα φαντάζεστε, αλλά στην περίπτωσή μας οι θεατές ενδιαφέρονταν για την ιστορία καθαυτή.
Σημειώνω μια πολύ θετική αλλά καθόλου ασυνήθιστη κριτική:
“Σ’αυτή την τηλεοπτική σειρά, η αναρχική ιδέα, όπως την κατανόησε και την ένοιωσε ο Μαχνό, είναι η πιο αγνή και ηθική από τις ιδεολογίες που καθοδηγούσαν τους ανθρώπους εκείνες τις θυελλώδεις μέρες”.
Δε θα μαντεύατε ποτέ σε ποια εφημερίδα δημοσιεύτηκε αυτή η κριτική. Στην Krasnaya Zvezda (Κόκκινο Αστέρι), την εφημερίδα του Ρωσικού Υπουργείου Άμυνας!
Αρκετούς μήνες μετά την προβολή εξακολουθούσαν οι διαδικτυακές συζητήσεις για την ταινία, όχι μόνο στα φόρα και στα μπλογκς αλλά και στις αναρχικές κι αριστερές ιστοσελίδες.
Πολύ συχνά οι κριτικές της σειράς δε συνάδουν με την πολιτική θεώρηση του κριτή, ενώ ανάμεσα στους φίλους της σειράς υπάρχουν εξίσου αναρχικοί όσο και πικρόχολοι αντίπαλοι της αναρχίας.
Οι κριτικές ποικίλουν από απόλυτη συμπάθεια και αποδοχή της σειράς μέχρι πολύ επικριτικές, έως και αρνητικές.
Αυτό που είναι θλιβερό, είναι ότι η σειρά πολλές φορές έχει μικρή σχέση με τις δυναμικές που είχαν διαμορφωθεί στη Ρώσικη Επανάσταση και τον εμφύλιο, χωρίς να αναφερθούμε στο πως απεικονίζεται ο Μαχνό και οι αναρχικοί σ’αυτήν.
Καμιά φορά ακόμα και αναρχικοί παρασύρονται από τη συμπαθητική εικόνα του Μαχνό στη σειρά, αρνούμενοι να αντιληφθούν ότι δημιουργεί περισσότερους μύθους και παρερμηνείες γύρω απ’αυτόν τον αναρχικό ήρωα.
Κατά την ταπεινή μου άποψη “οι 9 ζωές του Νέστορα Μαχνό” είναι μια μάλλον φτωχή ποιοτικά τηλεοπτική σειρά, ανάλογη με πολλές άλλες που έπαιξαν την ίδια περίοδο. Η παραγωγή έγινε υπό την αυστηρή πίεση του οικονομικού προϋπολογισμού (όπου πρέπει να μαγνητοσκοπείς φτηνά και γρήγορα), κι αυτός είναι ένας από τους λόγους που γυρίστηκε στην Ουκρανία όπου η παραγωγή ταινιών έρχεται φθηνότερα. Και τελικά τη μερίδα του λέοντος του προϋπολογισμού την πήρε η διαφήμιση και η εμπορική προώθηση.
Ένα ακόμα αποτέλεσμα των περιορισμών του προϋπολογισμού αποτελεί το γεγονός ότι η ιστορική απεικόνιση (από τα κουστούμια μέχρι τις αφύσικες σκηνές μαχών και οπλισμένων αμαξών) δεν είναι και τόσο πειστική. Κι αυτό δε θα ήταν τόσο καταστροφικό αν αφηγούνταν σωστά την ιστορία. Αλλά τελικά οι συγγραφείς της σειράς έβαλαν ταυτόχρονα τόσο τις αληθείς όσο και τις ψευδείς ιστορίες για το Μαχνό. Ίσως το μόνο μεγάλο ψέμα για το Μαχνό που απουσιάζει από τη σειρά είναι το ότι οι Μαχνοβίτες ήταν αντισημίτες.
Μπορώ να πω πως ως επί το πλείστο οι ερμηνείες στη σειρά είναι μάλλον φτωχές και η παραγωγή απέτυχαν στο να είναι συνεπείς, αφού οι Αναρχικοί, οι Μπολσεβίκοι και οι Ουκρανοί εθνικιστές παρουσιάζονται σαν φιγούρες των κόμιξ, ενώ οι Ρώσοι ευγενείς, οι Λευκοί Φρουροί και οι τσαρικοί ασφαλίτες δείχνουν πιο “σοβαροί”. Οι Εβραίοι παρουσιάζονται σαν ένα συνονθύλευμα φιγούρας κόμιξ και τραγικά θύματα μες στην αναταραχή του εμφυλίου πολέμου. Με λίγα λόγια, θυμηθείτε ένα πολιτικό στερεότυπο, απ’αυτά που ενδεχομένως προέρχονται από τον ιδεολογικά στρατευμένο σοβιετικό κινηματογράφο, και θα το βρείτε στα σίγουρα στη σειρά, αναμεμιγμένο με κάτι νέο, αλλά πάντα παρόν.
Παρόλα αυτά, πολύ συχνά είχα την αίσθηση ότι η σειρά ήταν στην πραγματικότητα ένα παραναγνωρισμένο επαναστατικό έπος. Ενώ οι παραγωγοί πολύ συχνά δείχνουν το Μαχνό και τους αντάρτες του σαν χιουμοριστικές φιγούρες, ποτέ δεν παρουσιάζονται σαν παλιάνθρωποι. Μπορεί να μην είναι αρκετά σοφοί για να κατανοήσουν την “υψηλή πολιτική” αλλά τουλάχιστον δεν είναι διεστραμμένοι εγκληματίες που κάνουν πογκρόμ. Θα ήταν λάθος να πούμε πως οι παραγωγοί στόχευαν σε μια ορθή ιστορικά, ισορροπημένη και αμερόληπτη θεώρηση της Μαχνοβτσίνα. Πάνω απ’όλα είναι ένα σόου και το κοινό του πρέπει να ψυχαγωγηθεί.
Οι ιστορικοί χαρακτήρες εμφανίζονται στη σειρά σαν καρικατούρες. Ο Μαχνό, που τον υποδύεται ο ηθοποιός Παβέλ Ντερεβιάνκο (πολλές φορές τον ερμηνεύει καλά αλλά εξίσου συχνά κάτω του μετρίου), είναι ένας συνδυασμός ενός νέου με την καρδιά ενός βασιλιά κι ενός όχι-και-τόσο-διανοούμενου επαναστάτη, σάρκα και αίμα του λαού. Ίσως να μην είναι αρκετά καλλιεργημένος για να μιλήσει τη γλώσσα της διανόησης, αλλά κατανοεί πλήρως τους ανθρώπους, είναι ικανός να επικοινωνεί αποτελεσματικά μαζί τους και να καθοδηγήσει τον δημοφιλή αγώνα ενάντια σε βασιλιάδες και καταπιεστές. Είναι ένας προσγειωμένος, καθόλου σαχλαμαράκιας αλλά επίσης γεμάτος από το πνεύμα και το φρόνημα των αγροτών. Ο τρόπος που παρουσιάζεται στη οθόνη μπορεί να διαφέρει από την ιστορική φυσιογνωμία του Μαχνό, αλλά ουσιαστικά δεν ήταν όλα τα παραπάνω; Καμιά φορά παρουσιάζεται στη σειρά σαν ψυχωτικός τύπος που πίνει πολύ ή σαν επαναστάτης-κακοποιός, αλλά είναι πάντα ο “καλός” της υπόθεσης.
Η μακριά λίστα από ιστορικές φιγούρες που παρουσιάζονται στην σειρά απέχουν επίσης από τα αυθεντικά τους πρότυπα. Ο Αρσινώφ, ο φημισμένος συμμέτοχος και ιστορικός της Μαχνοβτσίνα, ένας στρατευμένος επαναστάτης που στην πραγματικότητα ήξερε να ληστεύει τράπεζες και να πυροβολεί μπάτσους, μετατρέπεται σε έναν αστείο, εντελώς εκτός πραγματικότητας διανοούμενο, όπως συνήθιζαν να παρουσιάζονται στις σοβιετικές ταινίες οι “ουτοπιστές αναρχικοί ονειροπόλοι”. Για κάποιο λόγο ο Βσεβολόντ Βολίν απουσιάζει εντελώς από τη σειρά. Ο Κροπότκιν εμφανίζεται για λίγο στη σειρά σαν ένας εντελώς παρανοϊκός, εμμονικός με τα βιβλία του, ανίκανος να προσέξει την παρουσία του Μαχνό. Ο Λένιν, τον οποίο συναντά ο Μαχνό στη Μόσχα, είναι μάλλον αδιάφορος αλλά και πάλι, εκπροσωπεί τη φωνή της πρακτικής πολιτικής “σοφίας” σε αντιδιαστολή με τον επαναστατικό ρομαντισμό και την αγροτική ρηχότητα του Μαχνό. Ο Τρότσκυ που δίκαια παρουσιάζεται σαν κακοήθης και πικρόχολος αντίπαλος της Μαχνοβτσίνα, εμφανίζεται πολύ περισσότερο σαν μια διαβολική φιγούρα κινουμένων σχεδίων παρά σαν τον πρακτικιστή δικτάτορα που πραγματικά ήταν.
Οι αξιωματικοί του Μαχνό αποτελούν επίσης κατά μεγάλο μέρος επινόηση της παραγωγής. Οι διαφορετικοί ψυχολογικοί τύποι που είναι αναγκαίοι για τη διασκέδαση του θεατή, ελάχιστη σχέση έχουν με τα αυθεντικά τους πρότυπα. Και τελικά η ερμηνεία παίζει τον πρωτεύοντα ρόλο στο αν κάποιος χαρακτήρας εμφανίζεται συμπαθής ή όχι. Για παράδειγμα ο Λεβά Ζαντώφ, επικεφαλής της “πολιτικής αστυνομίας” του Μαχνό, μια έντονα αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, στη σειρά είναι ένας ωραίος τυπάκος, ένας έντιμος αναρχικός. Ο επικεφαλής του στρατιωτικού προσωπικού Βίκτωρ Μπέλας, είναι ένας επίσης συμπαθής τύπος επαναστάτη εργάτη, μόνο που η παραγωγή άλλαξε τ’όνομά του σε Τσέρνις για κάποιο λόγο. Ίσως επειδή ήθελαν να το συνδέσουν με τη μαύρη σημαία της αναρχίας, αφού “Τσέρνι” στα ρώσικα σημαίνει “μαύρο” ενώ “Μπέλι” σημαίνει “λευκό”.
Τα ιστορικά γεγονότα επίσης δε δείχνουν αληθινά στη σειρά. Ενώ σε γενικές γραμμές η Μαχνοβτσίνα παρουσιάζεται σωστά, ορισμένα σημαντικά ζητήματα παρουσιάζονται διαστρεβλωμένα. Οι σεναριογράφοι είναι θετικά κείμενοι προς τους Μπολσεβίκους οι οποίοι τελικά παρουσιάζονται σαν φορείς της πρακτικής σοφίας της κυβέρνησης (αλλά, δεν είναι την ίδια στιγμή οι σατανικοί υποκινητές μιας αιματηρής επανάστασης και εμφυλίου, όπως μας λέει η σύγχρονη Ρώσικη προπαγάνδα;). Οι προβληματικές συμμαχίες Μπολσεβίκων και Μαχνοβιτών ενάντια στους Λευκούς παρουσιάζονται από μια μπολσεβίκικη οπτική. Κάποια σημαντικά γεγονότα παραλείπονται, όπως η μάχη της Περεγκόνοβκα, που ήταν το σημαντικότερο χτύπημα στους Λευκούς, για κάποιους το γεγονός που έκρινε την έκβαση του εμφυλίου στη Ρωσία, την ίδια στιγμή που άλλα γεγονότα, (όπως η δολοφονία της πρώτης συντρόφου και παιδιού του Μαχνό από αναρχικούς, στην προσπάθειά τους να τον κρατήσουν στην πολιτική δράση) αποτελούν 100% επινόηση των παραγωγών ώστε να τους βγει και κάτι από θρίλερ!
Η έλλειψη ενός πραγματικού ιστορικού συμβούλου, ορισμένες φορές γίνεται πασιφανής στη σειρά. Οι φυλακές του τσαρικού καθεστώτος και οι κρατούμενοι μοιάζουν περισσότερο να είναι στη σύγχρονη Ρωσία. Ο Μαχνό ορισμένες φορές κάνει ξενοφοβικά σχόλια για τους Αμερικανούς, τους Κινέζους και τους Εσθονούς, απόδειξη της προσπάθειας της παραγωγής να τον συνδέσουν με κάποιες σύγχρονες πολιτικές αντιλήψεις, που τελικά τον δείχνει γελοίο. Επιπλέον, ένας από τους αξιωματικούς του Μαχνό τραγουδάει λίγους στίχους από ένα Ρώσικο κομμάτι πανκ της δεκαετίας του ’80 με τίτλο “Μαύρη Σημαία”, αντί για τον χαμένο ιστορικό αναρχικό ύμνο με την ίδια ονομασία!
Πολλοί από τους διαλόγους της σειράς περιστρέφονται γύρω από το τι είναι η αναρχία, αλλά δυστυχώς για τους θεατές, είναι αδύνατο να κατανοήσουν οτιδήποτε. Στη σειρά υπάρχουν πολλές ευκαιρίες όπου οι αναρχικοί προσπαθούν να εξηγήσουν αλλά κατα κανόνα μετατρέπονται σε ανούσιους διαλόγους σαν αυτούς που τους παρουσίαζαν οι σοβιετικές ταινίες: “Τι προτείνεις εσύ; Δεν έχεις να προτείνεις τίποτα! Βασικά μας λες ότι πρέπει να καταργηθούν τα πάντα!”. Οι αναρχικοί στη σειρά είναι είτε μη-χαρισματικοί ρήτορες, ανίκανοι να εκφράσουν όσα εννοούν, είτε δίνουν παιδιάστικες, κοινότυπες απαντήσεις. Τελικά μένει αναπάντητο το γιατί οι αφοσιωμένοι στη γη τους αγρότες υποστήριζαν το Μαχνό και τους αναρχικούς παρά την καταστολή και τις εκτελέσεις που τους επέβαλλαν οι Μπολσεβίκοι, οι Λευκοί και οι Ουκρανοί εθνικιστές.
Αναμφίβολα, μπορεί κανείς να δεί τη σειρά με τον τρόπο που του επιτρέπει η πολιτική του θεώρηση, αλλά ορισμένοι Ρώσοι αναρχικοί τείνουν να εκλαμβάνουν τον τηλεοπτικό Μαχνό σαν πραγματική αξία! Παρόλο που βλέπω τη σειρά κριτικά, ορισμένες φορές δεν μπόρεσα να αποφύγω την αίσθηση ότι παρά τα σφάλματά της, η σειρά αποτίει φόρο τιμής στη τραγική ιστορικότητα της Μαχνοβτσίνα και την ηττημένη Ρωσική Επανάσταση. Αυτό φυσικά οφείλεται στο γεγονός ότι είναι από μόνη της μια ιδιαίτερα τραγική εποποιία και η παραμικρή θετικά κείμενη τηλεοπτική καταγραφή της δε μπορεί παρά να σε συγκινήσει. Αλλά και πάλι, χρειάζεται η τηλεοπτική εικόνα για να θυμηθούμε τους νεκρούς μας συντρόφους;
Τελικά η “ιστορική ακρίβεια” της σειράς τίθεται υπό αμφισβήτηση, παρά το ότι αποτελεί το κυριότερο σλόγκαν της προώθησης των “Εννέα ζωών”. Παρόλα αυτά, η σειρά δημιούργησε πραγματικό ενδιαφέρον στον κόσμο για το Μαχνό. Τα απομνημονεύματά του, το κλασικό βιβλίο του Αρσινώφ “Η Ιστορία του Μαχνοβίτικου Κινήματος”, δημοφιλή βιβλία σχετικά με το Μαχνό, ακόμα και περιστασιακές μελέτες που έχουν δημοσιευτεί στη Ρωσία τα τελευταία χρόνια, αλλά και η σειρά που προβλήθηκε σε χρόνους μεγάλης ακροαματικότητας, αναμφίβολα ενέτειναν το ενδιαφέρον του κόσμου πολύ περισσότερο. Κι αν κάποιος παρακινούμενος από τη σειρά στραφεί σε τουλάχιστον ένα από τα, λίγο ως πολύ, αξιοπρεπή βιβλία που υπάρχουν, θα είναι μια καλή αρχή στην επίγνωση της δημοφιλούς όσο και τραγικής ιστορίας της Ρώσικης Επανάστασης. Ένα πράγμα που πρέπει να έχουμε κατά νου, είναι πως δε θα πρέπει σε καμιά περίπτωση να αντιμετωπίζουμε μια τηλεοπτική σειρά σαν πραγματικό ιστορικό ντοκουμέντο.
Μιχαήλ Τσόβμα
Ο Μιχαήλ Τσόβμα δραστηριοποιείται στο α/α κίνημα και μελετά την ιστορία του. Έχει γυρίσει ο ίδιος ιστορικά ντοκυμανταίρ για το Μαχνοβίτικο και γενικότερα για το αναρχικό κίνημα. Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε το 2007 στο http://www.anarkismo.net/article/6844 και μεταφράστηκε στα ελληνικά από το ιστολόγιό μας.